Er is niet altijd zo verheugd gereageerd op de aanwezigheid van de wolf. Integendeel. Gedurende honderden jaren werden wolven overal in hun verspreidingsgebied vervolgd. Er werden zelfs premies uitgereikt per gedode wolf om de populatie toch maar zoveel mogelijk terug te dringen. Maar dit gold niet alleen voor wolven. Eigenlijk werd elk dier dat ook maar een beetje weg had van een roofdier vervolgd: van de kerkuil tot de vos en van de buizerd tot de wolf, alle roofdieren werden vergast, vergiftigd, geschoten of uitgegraven. Als je als vogelkijker in de jaren ’60-’70 een buizerd wilde zien, moest je naar de Ardennen gaan, en met wat geluk zag je dan wel een buizerd. Een heel andere situatie dan nu. 

De reden van de massale vervolging was in eerste instantie de impact die roofdieren hadden op het leven van de mens. Als je vroeger enkele kippen kwijtraakte door een vos, betekende dit dat je misschien een week geen vlees had. Tegenwoordig kan je het wel vervelend vinden als een vos enkele van je kippen rooft, maar je zal er geen stukje vlees minder door eten. Bovendien was er in het verleden nog geen elektriciteit, dus was er geen echte afdoende manier om vee te beschermen tegen roofdieren. Elke keer opnieuw werden wolven beloond met vers gratis vlees als ze onder een omheining kropen. 

In de 18e en de 19de eeuw werd de wolf ook aanzien als een voor de mens gevaarlijk dier. En toen, anders dan nu, was dat soms ook zo. In die tijd leefden mensen veel meer buiten op het platteland. En hierdoor associeerden wolven mensen veel vaker met voedsel. En als er 1 ding met wilde dieren is dat altijd problemen oplevert, dan is het de associatie tussen mens en voedsel. Zeker in oorlogssituaties, waarbij lijken van oorlogsslachtoffers vaak gewoon bleven liggen, konden wolven makkelijker de link leggen tussen mensen en voedsel. Maar desondanks gebeurde het in het verleden toch maar zeer zelden dat een gezonde wolf een mens als prooi beschouwde. Toch komen de roodkapje-verhalen ergens van. Wolven hebben in het verleden inderdaad heel wat mensenslachtoffers gemaakt. Maar dit had te maken met een ziekte, een verschrikkelijke ziekte die momenteel in West-Europa niet meer voorkomt: hondsdolheid!

Hondsdolheid

Hondsdolheid, of rabiës, is een vreselijke ziekte die voor een besmette mens altijd dodelijk is. Het rabiës-virus wordt verspreid via het speeksel van besmette dieren. Het meest vatbaar zijn roofdieren, maar ook vleermuizen of primaten kunnen besmet raken. Eén van de symptomen bij roofdieren, voornamelijk in een laatste fase van de ziekte, is het verliezen van alle angst en controle. Als een dolle hond bijt de besmette wolf alles wat ook maar in zijn weg komt, en dan kan het natuurlijk erg gevaarlijk worden voor mensen. Dit zorgde natuurlijk voor een terechte angst voor wolven. Hondsdolheid, in combinatie met het pakken van vee, maakte de wolf tot een gevreesde vijand. En hieruit volgden ook de talloze sprookjes en legendes, waarbij de wolf altijd werd voorgesteld als een levensgevaarlijk, bloeddorstig roofdier.

Ondertussen zijn de voornaamste redenen waarom wolven gevaarlijk zouden kunnen zijn verdwenen. Hondsdolheid is verdwenen in West-Europa, België is sinds 2008 officieel hondsdolheid-vrij. DIt maakt dan ook dat in West-Europa geen mensen meer sterven door wolven. Toch hebben onze toppredatoren tot op de dag van vandaag bij sommige mensen nog altijd een kwalijke reputatie. Een reputatie die ze dus eigenlijk niet meer verdienen.

Wolf verdwenen

De massale vervolging van wolven had succes, want sinds ongeveer 1840 was de wolf verdwenen over bijna heel Europa. Enkel in een aantal onherbergzame gebieden in Oost- en Zuid-Europa konden wolven nog overleven. En hierdoor hebben heel wat mensen nog het idee dat wolven dieren zijn die die gigantische, ver van de mens gelegen gebieden nodig hebben. Maar dit klopt niet. Die gebieden waren gewoon de enige gebieden waar wolven in die tijd nog konden overleven. Elke wolf die een poot durfde zetten buiten die gebieden, werd afgemaakt. 

Het is niet verwonderlijk dat wolven aan een come-back bezig zijn, net zoals eigenlijk heel wat andere roofdieren. Het beeld dat de meeste mensen hebben van roofdieren is helemaal veranderd. Ondertussen weten we veel beter dan vroeger hoe extreem belangrijk roofdieren zijn om ecosystemen gezond te houden. Bovendien is de impact van roofdieren veel minder groot dan vroeger. Het is nog altijd heel erg vervelend voor een schapeneigenaar als schapen worden doodgebeten, maar de eigenaar zal er geen stukje vlees minder door eten. Het is ook véél makkelijker geworden om, met wat goede wil, schapen of ander vee te beschermen tegen de wolf.

Aangepaste wetgeving

Door dit veranderde idee is ook de wetgeving aangepast. In juni 1982 trad in alle Europese landen de conventie van Bern in voege. Die wetgeving dwingt Europese landen ertoe maatregelen te nemen om de habitats van bepaalde wilde dier- en plantensoorten te beschermen.  Ondertussen is deze wetgeving overgenomen door de Europese Habitatrichtlijn in de Europese Unie. De wolf is hierin opgenomen in Bijlage II en IV. Een opname in Bijlage II wil zeggen dat het land bepaalde beschermingszone’s moet aanduiden voor de wolf. Bijlage IV verplicht een land dan weer om strikte beschermingsmaatregelen uit te werken over het hele grondgebied van het land.

Omdat het al langer duidelijk was dat de wolf aan een opmars bezig is, werd ook de specifieke Vlaamse wetgeving hierop aangepast. In het Soortenbesluit, de wetgeving in Vlaanderen die handelt over de bescherming van dier- en plantensoorten in Vlaanderen, werd de wolf in 2016 toegevoegd als een soort die de hoogste bescherming geniet. Dit kan trouwens ook niet anders, aangezien de wolf over heel Europa streng is beschermd. Enkel onder zeer strikte omstandigheden kan van de bescherming worden afgeweken. Die omstandigheden worden opgesomd in het Interventieprotocol Probleemsituaties Wolf. Je kan dit document hier terugvinden.

Aangepaste omstandigheden

Een goede wettelijke bescherming zorgt er al voor dat een wolf die een poot uit een afgelegen berggebied zet, niet onmiddellijk wordt afgeknald. Maar de wettelijke bescherming mag dan nog zo goed zijn, als de ecologische omstandigheden niet meezitten zal het onmogelijk zijn voor een soort om zich ergens te settelen. En die omstandigheden spelen in het voordeel van de wolf. In het zuiden en oosten van Europa is een grote plattelandsvlucht aan de gang. Jonge mensen trekken weg uit afgelegen dorpjes en zoeken de grotere steden op. Kleine dorpen lopen leeg, en hier profiteren prooisoorten als ree, edelhert of everzwijn van. In het kielzog daarvan volgen natuurlijk de grotere roofdieren. Ook bij ons, in West-Europa nemen de populaties groot wild, zoals everzwijnen, reeën en edelherten stevig toe.

Prooisoorten zijn er op vele plekken ondertussen genoeg. Een voldoende groot geschikt leefgebied is wat moeilijker in het dichtbevolkte West-Europa. Moeilijker, maar zeker niet onbestaande. 

Militaire domeinen bijvoorbeeld bieden een geschikt toevluchtsoord voor wolven die op zoek zijn naar een nieuw leefgebied. Enerzijds omdat dit meestal erg grote gebieden zijn, maar ook omdat ze ongestoord zijn. Ook in landen waar buiten de militaire gebieden ook nog heel wat grote aaneengesloten natuur aanwezig is worden militaire domeinen vaak als eerste gekoloniseerd door de grote rust die er heerst. Door strenge controles is de kans op stroperij bovendien een stuk lager.

Maar hoewel militaire domeinen vaak de eerste gebieden zijn die gekoloniseerd worden, kunnen wolven ook perfect leven in cultuurlandschappen, bosgebieden,… 

Wettelijke bescherming loont!

Die bescherming en goede omstandigheden lonen. Ondertussen komen wolven in 28 Europese landen voor. In 1998 dook in de Lausitz-regio in het uiterste oosten van Duitsland een eerste roedel op. Langzaamaan schoof die oostelijke populatie meer en meer op naar het westen. Tegelijkertijd begon ook de zuidelijke, Italiaanse populatie naar het noorden op te schuiven. In 1992 dook in Frankrijk de eerste wolf op. En deze zuidelijke populatie schoof dan weer langzaam op naar het noorden. Als je de lijnen van beide populaties doortrekt (oostelijke populatie breidt uit naar het westen, zuidelijke populatie breidt uit naar het noorden), dan blijken België en Nederland letterlijk op het snijpunt te liggen van beide populaties. En we zien momenteel inderdaad dat er in België wolven aanwezig zijn van beide populaties! Allemaal heel erg logisch. Onverwacht voor heel wat mensen, maar wel logisch. Even logisch en verwacht waren de uitzettingsverhalen die de ronde zouden doen. Wolven zouden gekweekt worden en her en der uit witte camionettes worden geduwd. Onzin natuurlijk. 

Wolven zijn een van de meest bestudeerde diersoorten, dus het algemene dieet is vrij goed gekend. In grote lijnen komt het erop neer dat ree, everzwijn en edelhert de belangrijkste prooien zijn, aangevuld met haasachtigen, knaagdieren, vruchten en vee. Uiteraard zijn er lokale verschillen, afhankelijk van de lokale beschikbaarheid. 

Ook het dieet van de wolven in Vlaanderen is erg goed gekend dankzij de inzet van boswachters en onderzoekers van het INBO.

Het INBO (Instituut voor Natuur en Bosonderzoek) publiceerde in februari 2021 een studie over de tot dan bekende eetgewoontes van de Limburgse wolvenroedel in de periode mei 2018 – februari 2021. Hieruit blijkt ook een duidelijke voorkeur voor ree, gevolgd door everzwijnen. Haasachtigen (haas en konijn) nemen ook een belangrijke rol in in het wolven-dieet. 

Resultaten

In 89,5% van de uitwerpselen werden resten van wilde evenhoevigen (ree, everzwijn) teruggevonden en in 14,3% kwamen haren van vee tevoorschijn. Hieruit kan je eigenlijk al afleiden dat wolven een voorkeur hebben voor wilde dieren.

Ree is in elke periode van het jaar duidelijk de belangrijkste prooi. In maar liefst 65,7% van de uitwerpselen werden immers ree-haren, -tanden of -botfragmenten gevonden. Dit komt overeen met resultaten van onderzoek naar Duitse of Poolse wolvenroedels, waar de (voor)-ouders van onze wolven vandaan komen. In het Limburgse wolventerritorium leven (nog) geen edelherten, maar In regio’s waar deze wel voorkomen, zullen edelherten ook een belangrijk aandeel vormen in het dieet, maar ree blijft toch de favoriete prooi. In Kempenbroek, in het noordoosten van Limburg tegen de Nederlandse grens op ongeveer 20km van de militaire domeinen leeft trouwens een kleine populatie edelherten. Als deze populatie zich uitbreid en verspreidt, bestaat de kans dat ook in het wolventerritorium edelherten zullen voorkomen. Er werd wel een keer haren van edelherten teruggevonden in één van de uitwerpselen, maar dit gaat hoogstwaarschijnlijk om een ontsnapt exemplaar.

Reeën, everzwijnen en hazen vormen de belangrijkste wilde prooien van de Limburgse wolven.

Everzwijn is ook een favoriete prooi (resten in 25,7% van de uitwerpselen). Meestal worden jongen van maximum 5 maanden oud gepakt. Volwassen dieren, zeker de mannen (de zogenaamde keilers) zijn een maat te groot en te gevaarlijk. Dit konden we in Duitsland mooi observeren toen een wolvenroedel een everzwijnenmoeder probeerde af te leiden om aan de jongen te raken. Het filmpje kan je hieronder bekijken. Ook de camera’s in het Limburgse wolvengebied maakten al mooie beelden van de confrontatie tussen een volwassen everzwijn en enkele wolevn. Het aandeel everzwijn ligt in de lente en zomer trouwens een stuk hoger. Ergens logisch, want dan zijn er ook veel meer everzwijnenjongen te vinden.

Haasachtigen (hazen en konijnen) werden in 11% van de uitwerpselen gevonden, en vormen dus ook een belangrijk aandeel in het wolvendieet. Behalve één keer een wilde eend waren resten van wilde vogels zeldzaam, en ook resten van kleine knaagdieren ontbraken meestal in de gezeefde uitwerpselen.

Deze wolvenroedel konden we filmen in Duitsland. De wolven wagen zich niet aan een volwassen everzwijnenmoeder, maar proberen in groep de moeder te misleiden om de jongen te pakken. Tegen het einde van de week waren er 3 jongen minder dan in het begin…

Enkele keren werden ook damherten gepakt (resten in 6.7% van de uitwerpselen). Damherten zijn geen inheemse dieren, maar worden wel vaak als huisdier gehouden en ontsnappen geregeld. In het Natuurhulpcentrum komen bijvoorbeeld bijna wekelijks berichten binnen over ontsnapte damherten. Ze worden vaak binnen omheiningen gehouden die in ‘normale omstandigheden’ wel ok zijn, maar waar ze in panieksituaties zonder problemen overspringen: een ontsnapte hond, een luchtballen die laag overvliegt, agressiviteit tijdens de bronstperiode,… Maar al verschillende keren werden ook damherten gepakt die leefden in een omheining die absoluut niet wolvenproof was.

Het gebeurt maar zelden, maar zoals gezegd is er één geval bekend in Limburg waarbij wolven een hond hebben gepakt. Hier ging het om een hond die uit zijn omheining ontsnapt was, en de passerende wolf zag als een concurrent. Ook uit andere landen is bekend dat wolven af en toe een hond durven pakken. Meestal uit agressie om de hond als concurrent weg te jagen, en héél af en toe ook als echte voedselbron. Bij onderzoek in Finland blijkt trouwens dat 86% van de aanvallen op honden ging over een aanval op loslopende jachthonden. Terwijl iedereen (terecht) zijn hond moet aanlijnen, vinden jagers dit niet nodig, en dan is het natuurlijk logisch dat dit soort ongelukken kunnen gebeuren.

Enkele nieuwsberichten over doodgebeten vee. De eigenaar van het damhert wekte veel verbazing op toen hij verkondigde dat het damhert een absolute lieveling was van de buurt, maar bleek dat geen enkele moeite werd gedaan om het damhert te beschermen tegen de vlakbij levende wolven.

Duidelijke voorkeur wilde dieren

Ongeveer elk doodgebeten schaap verschijnt in de media, dus wordt soms de indruk gewekt dat de wolven extreem veel vee pakken. Maar terwijl wolven echt wel slim genoeg zijn om te onthouden waar ze gratis schapen kunnen gaan halen, en dit in principe gemakkelijkshalve dagelijks zouden kunnen doen, worden veeresten toch maar in amper 14.3% van de uitwerpselen teruggevonden. Bovendien hebben heel wat landbouwers nog geen maatregelen genomen en zijn er in de omgeving van het wolventerritorium honderden plekken waar wolven in principe gratis eten kunnen gaan halen. Het is dus duidelijk dat wolven een duidelijke voorkeur hebben voor wilde prooien.

Op plekken waar er wolvenwerende maatregelen genomen werden, werden trouwens geen schapen meer gepakt. Zelfs niet uit schapenweides middenin het militair domein. Een extra inspanning leveren levert dus resultaat! Als kanttekening is het ook belangrijk dat schapen die beschermd zijn tegen wolven, tegelijkertijd ook beschermd zijn tegen honden. En die laatste zijn in Vlaanderen een véél grotere vijand van schapen dan wolven. Je kan dus eigenlijk stellen dat dankzij de terugkeer van de wolf, schapeneigenaars subsidies krijgen om hun schapen te beschermen tegen hun allergrootste vijand, de hond.

Meer info over de Limburgse wolvenroedel kan je hier terugvinden. Het volledige onderzoeksrapport van het INBO kan je onder deze link lezen: https://purews.inbo.be/ws/portalfiles/portal/33977881/VanDerVeken_etal_2021_VoedselkeuzeVanDeWolfInVlaanderen.pdf

Dat wolven (en bij uitbreiding alle roofdieren) erg belangrijk zijn in de natuur, hoor je wel vaker. Ze zorgen voor een natuurlijk evenwicht, en tomen besmettelijke ziektes in. Een mooi voorbeeld is de Afrikaanse varkenspest. Sinds in september 2018 Afrikaanse varkenspest werd ontdekt in Wallonië bij wilde everzwijnen, is er paniek uitgebroken bij varkensboeren. Afrikaanse varkenspest is niet besmettelijk voor mensen, maar wel extreem besmettelijk bij everzwijnen, en dus ook bij varkens. Eenmaal besmet, sterft het dier na enkele dagen. Gigantische hekwerken werden al gebouwd en enorme sommen geld werden al uitgegeven om de ziekte in Europa in te dijken. Maar onderzoek in Slovakije bracht een interessante relatie aan het licht: amper 7% van de gevallen van (klassieke) varkenspest vielen in gebieden met wolven. 93% van de gevallen vielen daarentegen in gebieden waar geen wolven (meer) leven. Of hoe de wolf een bondgenoot, en geen vijand moet zijn van boeren! 

Ergens is dit verband ook wel logisch. Wolven zijn opportunisten, die gaan voor de makkelijkst te pakken prooi. En dit zijn vaak zieke dieren. Hoe sneller een ziek dier verdwijnt (sterft), hoe minder kans er is op contact met andere dieren, en hoe minder kans er dus is dat ziektes onder mekaar worden doorgegeven. Niet voor niets worden wolven ook wel de ‘dokters van de natuur’ genoemd.

Op vele plekken in Europa waar wolven nooit uitgeroeid zijn, zijn veehouders hun vee altijd blijven beschermen tegen roofdieren. Maar in vele andere landen zijn grotere roofdieren (wolf, beer, lynx) uitgestorven. Vee moest niet meer beschermd worden, waardoor omheiningen enkel nog moesten dienen om vee (voornamelijk schapen) binnen te houden, en niet meer om roofdieren buiten te houden. Maar nu wolven aan het terugkeren zijn in gebieden waar ze ooit uitgeroeid waren, moeten we terug aanleren hoe we ons vee moeten beschermen. 

Hierover doen heel wat misverstanden de ronde. Ik hoorde al verhalen over ‘versterkte burchten’, wolven die zonder problemen over omheiningen van 2m zouden springen, gigantische investeringen die noodzakelijk zouden zijn,… Zoals zo vaak zijn er hele harde roepers, maar om eens na te gaan wat nu wel en niet klopt van die geruchten trok ik al enkele keren naar Duitsland om te gaan praten met schapenboeren die leven middenin wolvengebied. En zoals even vaak blijkt ook nu dat er van de opgeklopte wolvengeruchten niet veel meer overeind blijft als je gaat praten met mensen die praktijkervaring hebben. Gelukkig moeten we het wiel niet opnieuw uitvinden, en is er al heel wat onderzoek gedaan naar goede methodes om schapen te beschermen. Dat bewijzen de boeren die we gesproken hebben. Hieronder lees je de ervaringen die de boeren mij hebben verteld, en een samenvatting van enkele wetenschappelijke artikels die onderzoeken wat efficiënte methodes zijn om schapen te beschermen. Laat zeker weten als je hier opmerkingen hebt, want zoals ik in het artikel enkele keren zal aanhalen, juiste informatie is belangrijk!

Want ook al zijn er financiële compensaties mogelijk bij wolvenaanvallen, voorkomen is altijd beter dan genezen, en elke schapenliefhebber die het beste met zijn dieren voorheeft wil voorkomen dat zijn schapen het slachtoffer worden van roofdieren.

Dat de wolf het zo goed doet heeft verschillende redenen. Enerzijds zijn wolven door hun mobiliteit in staat op korte termijn nieuwe gebieden te bereiken, maar nu krijgen ze tenminste ook wat kansen in die nieuwe gebieden. Vroeger, toen de waarde van een kip of schaap veel hoger lag, en mensen moesten leven van hun paar kippen, schapen of geiten, werd elk roofdier dat ergens opdook vergiftigd, afgeschoten, er werden klemmen gezet,… waardoor roofdierpopulaties sterk waren afgenomen.
Tegenwoordig hebben mensen een heel ander beeld van roofdieren, en beseffen ze dat roofdierpopulaties superbelangrijk zijn voor ecosystemen waardoor de roofdieren terug het respect krijgen dat ze verdienen. Enkel jagers, die zichzelf nochtans “natuurbeschermers” durven noemen, beseffen dit nog niet en proberen op allerhande manieren met de meest waanzinnige argumenten de reputatie van roofdieren nog verder naar beneden te halen. Spijtig genoeg zijn sommige beleidsmakers (lees ministers) nogal naïef en gaan ze hier helemaal in mee, kijk maar naar het compleet negeren van wetenschappelijke argumenten over de vos…

We merken dat heel wat mensen toch nog altijd wat bang zijn van wolven. Sprookjes als roodkapje hebben alvast bijgedragen aan dit soms negatieve beeld, en ook boeren en jagers staan vaak (onterecht) afkerig tegenover de terugkeer. Dit terwijl jaarlijks miljoenen mensen pal in wolvengebied gaan wandelen en kamperen (Spanje, Roemenië, Polen,…) en bijna niemand zelfs nog maar doorheeft dat er in diezelfde gebieden wolven aanwezig zijn, laat staan dat er mensen zouden worden aangevallen. Het feit dat dit niet zelden, maar nooit gebeurt, is het beste bewijs dat wolven nu eenmaal niet gevaarlijk zijn.

De wolven trekken toeristen aan, en hier profiteren mensen van. In Oost-Duitsland bijvoorbeeld was er enkel zware industrie en toerisme, en dankzij de komst van de wolven heeft het toerisme daar een boost gekregen. Het is niet zozeer dat de regio overspoeld wordt met wolvenspotters, maar het feit dat er ergens wolven leven, geeft de regio een bijklank van het hebben van echte wilde natuur. En dit trekt natuurlijk wandelaars en natuurliefhebbers aan. Wie vindt het nu niet spannend om in een prachtig bos te wandelen, wetende dat er misschien enkele paren wolvenogen je in de gaten aan het houden zijn… 

Jagers en roofdieren, het is en zal altijd een moeilijke combinatie blijven. Als we hier in België kijken naar de argumenten die gebruikt worden om bijvoorbeeld te vos te bejagen, zien we dat élk argument wetenschappelijk gezien volledige onzin is: zowel op het vlak van ziektes, inperking van de populatie, bescherming tegen kippen,… Elk wetenschappelijk onderzoek wijst uit dat een algemene bejaging niét helpt, en hoewel ik er zeker van ben dat vele jagers dit wetenschappelijk onderzoek ook kennen, doen ze toch hun eigen zin, en blijven er leugens verkondigd worden. Zonde, want roofdieren horen hier natuurlijk écht wel thuis. Zo ook de wolf. Hoewel ik er zeker van ben dat jagers die écht bekommerd zijn om de natuur de wolf ook graag zien terugkomen, komt er vanuit de jagershoek toch nogal wat tegenkanting, meer zelfs dan vanuit de schapenhouderij, de enige sector die écht last kan hebben van wolven. Omwille van de concurrentie natuurlijk. Jagers en wolven jagen op dezelfde prooien, en hoewel de wolven hier altijd hebben voorgekomen (totdat ze vorige eeuw werden uitgeroeid), zijn jagers met hun geweren uiteraard geen natuurlijke vijanden. Jagers hebben vaak bang dat er voor hen minder te jagen valt. Onzin natuurlijk, dan moeten jagers maar minder schieten, maar toch blijkt in Duitsland dat de terugkeer van de wolf geen of zeer weinig impact heeft op de reeën- of edelhertenpopulatie, en zijn veel jagers daar ondertussen toch terug gematigder. Gelukkig maar, want veel van de terugkeer van de wolf hangt af van hoe de jagers zich tegenover de wolf opstellen.
Een wolvenroedel van 4-6 dieren heeft gemiddeld 250km² nodig in de Duitse wolvenregio, een enorme oppervlakte. Dit wil zeggen dat er 0,02-0,04 wolven per 100 hectare leven. Ter vergelijking, in diezelfde Duitse wolvenregio is er gemiddeld 1 jager per 100 hectare! Die wolven zullen echt geen verschil gaan maken…